Srpski manastiri Visoki Dečani, Gračanica, Pećka patrijaršija i crkva Bogorodica Ljeviška su kulturna dobra na teritoriji Kosova i Metohije koja su upisana na Listu svetske baštine UNESCO.

Ona se na listi nalaze pod objedinjenim nazivom "Srednjovekovni spomenici na Kosovu i Metohiji" i predstavljaju vrhunac vizantijsko-romaničke kulture, sa

jedinstvenim stilom fresko-slikarstva, koji se razvio na prostoru Balkana između 13. i 17. veka.

Svojom arhitekturom i freskama, ali i ikonama i crkvenim nameštajem koji su u njima sačuvani oni pružaju bogatu sliku umetničkih zbivanja u srednjovekovnoj Srbiji. Karakteriše ih praćenje naprednih tokova vizantijske umetnosti, kombinovano sa elementima istovremene umetnosti Zapada, a zahvaljujući svojim ktitorima i njihovim saradnicima, ti spomenici visoko nadilaze okvire lokalne sredine.

Manastir Visoki Dečani je prvi upisan na listu 2004. godine, a dve godine kasnije upisana su i preostala tri zdanja, kada su i registrovana pod zajedničkim, neutralnim imenom "Srednjovekovni spomenici na Kosovu i Metohiji". Iste 2006. godine su zbog nestabilne bezbednosne situacije na KiM upisani na Listu svetske baštine u opasnosti.

Priština je potom pokušala da ih preimenuje u "kosovske kulturne spomenike" što je izazvalo burnu i oštru reakciju Beograda i nije prošlo u UNESCO.

Stavljanjem na listu, UNESCO obaveštava međunarodnu zajednicu o faktorima koji ugrožavaju objekte globalne kulturne baštine i podstiče na akcije čiji je cilj da se ugrožavanje spreči. Takođe, uspostavlja se monitoring, zajedno sa zemljom na čijoj teritoriji se objekat nalazi i odobravaju sredstva da se objekat zaštiti, a ugrožavanje umanji ili spreči.

Mediji ovih dana prenose da je Kosovo sada podnelo zahtev za prijem u UNESCO, što je izazvalo oštre kritike zvaničnika u Beogradu, ali iz svetske organizacije za sada nema zvanične potvrde da je zahtev podnet. Kako je ranije rečeno Tanjugu u Ministarstvu spoljnih poslova ukoliko bude potvrđeno da je taj zahtev upućen Srbija će nastaviti sa aktivnostima kako bi sprečila članstvo Kosova jer bi, kako ističu u Ministarstvu, svako razmatranje zahteva za prijem Kosova predstavljalo ne samo kršenje rezolucije Saveta bezbednosti UN 1244 (1999), već bi imalo i izrazito negativan uticaj na aktuelni dijalog Beograda i Prištine u Briselu.

Manastir Dečani je grobna crkva i zadužbina kralja Stefana Dečanskog, za koju je originalna osnivačka povelja iz 1330. godine sačuvana. Osim činjenice da je graditelj bio franjevac Fra Vita iz Kotora i da je posle Stefanove smrti gradnju završio njegov sin Dušan, posebno se podvlači vrednost dva drvorezbarena predmeta iz tog perioda - drvenog prestola iz 1335. godine i sarkofaga kralja Stefana Dečanskog iz 1340. godine.

Od ikona se posebno vrednim smatraju one koje je krajem 16. veka naslikao monah Longin - 15 ikona velikih praznika i monumentalna ikona Svetog Stefana Dečanskog sa motivima iz njegovog života.

Fresko živopis je gotovo u celini sačuvan i broji preko 1.000 pojedinačnih figura i scena razvrstanih u više od 20 ciklusa, tako da predstavlja najveći očuvani izvor podataka o vizantijskoj ikonografiji. Posebno je zanimljiv niz istorijskih portreta i kompozicija vladarske ikonografije. Ikonostas sa prestonim ikonama je originalan kao i veći deo crkvenog mobilijara.

Dečanska riznica je najbogatija u Srbiji, sa oko 60 ikona iz 14-17. veka, starim rukopisima i ostalim bogoslužbenim predmetima, navode iz Republičkog zavoda za zaštitu spomenika.

Za razliku od crkve, skoro sve ostale manastirske građevine su izgubile svoj prvobitni izgled. Konzervatorski radovi se preduzimaju na čitavom kompleksu još od tridesetih godina prošlog veka i kontinuirano traju sve do danas. Važan je i podatak da je manastir aktivan i da se u njemu redovno održavaju bogosluženja.

Pećka Patrijaršija, sa četiri crkve koje je sačinjavaju, smatra se posebno značajnom zbog mesta koje je imala u istorijskom nastanku i jedinstvu srpske države i crkve za vreme cara Dušana. Pominje se posebno osnivanje Srpske Patrijaršije 1346. godine i uloga koju je imala u 16. kada su Turci dozvolili njeno obnavljanje. Monumentalne i jedinstvene freske iz 13. veka u Crkvi Svetih Apostola takođe su naglašene kao vrednost svetske kulturne baštine.

Skupina pećkih crkava vekovima je duhovno sedište i mauzolej srpskih arhiepiskopa i patrijaraha. Hram svetog apostola podigao je u trećoj deceniji 13. veka arhiepiskop Arsenije I. Njegovom zaslugom crkva je oslikana oko 1260. Arhiepiskop Nikodim (1321-1324) podigao je uz severnu stranu hram svetog Dimitrija, a arhiepiskop Danilo II (1324-1337) je sa južne strane izgradio crkve posvećene Bogorodici Odigitriji i svetom Nikoli. Ispred zapadnih fasada Odigitrije je podigao i monumentalnu pripratu u vidu velelepnog otvorenog trema.

U vreme patrijarha Makarija Sokolovića elegantni otvori sa dvojnim arkadama su zazidani. Čitava istorija stilova srednjovekovnog zidnog slikarstva može da se sagleda na zidovima pećkih crkava.

Bogorodica Ljeviška se ističe po freskama iz ranog 14. veka i stilu renesanse Paleologa, koji kombinuje uticaje istočne pravoslavno-vizantijske i zapadne romanske tradicije, a taj stil je bio odlučujući za ukupnu kasniju balkansku umetnost. Veoma oštećen živopis poseduje izuzetne vrednosti i spada među najuspelije fresko-celine iz doba vladavine vizantijske dinastije Paleologa.

On je delo protomajstora Astrape iz Soluna sa saradnicima iz oko 1310-13. koji je, sudeći po sačuvanom živopisu, načinio izuzetno originalan izbor kompozicija, pojedinačnih figura, njihovih ikonografskih rešenja kako u detalju, tako i u celini. Posebno su značajni portreti ktitora i povorka Nemanjića, predaka kralja Milutina, koji su natprirodne veličine.

Konzervatorsko-restauratorski radovi na arhitekturi obavljeni su pedesetih godina, slikarstvo je ispod slojeva kreča otkriveno 1950-52, a potom je čišćeno i retuširano u više navrata između 1969. i 1979. godine. Crkva je gađana vatrenim oružjem i spaljena marta 2004. kada su teško oštećeni portreti Nemanjića iz priprate, slikarstvo kule, a u manjoj meri i slikarstvo naosa.

Manastirska crkva Uspenja Bogorodice u Gračanici, zadužbina kralja Milutina, sagrađena je u drugoj deceniji 14. veka i spada u vrhunska arhitektonska ostvarenja epohe. Sredinom 14. veka dozidana je spoljna priprata, a Mihailo i Evtihije, čuveni slikari iz Soluna, završili su živopisanje do 1321. Pored kompozicija iz ciklusa Vaseljenskih sabora, Bogorodičinog akatista i Krštenja, tu su portreti srpskih arhiepiskopa i patrijaraha i predstava sahrane gračaničkog mitropolita Dionisija. Gračanička riznica stradala je u požarima između 1379. i 1383. godine, a u njoj se danas nalazi značajna zbirka ikona, među kojima je najstarija Hrista Milostivog iz 14. veka, jedinstvena po svojim dimenzijama (269x139 centimetara).